ʻO ka luakini o Artemis o ʻEpeso kahi o nā mea kupaianaha ʻehiku o ka honua, akā ʻaʻole i ola a hiki i kēia lā i kona ʻano kumu. Eia kekahi, ʻo kahi ʻāpana wale nō o kēia masterpiece of architecture i koe, kahi mea e hoʻomanaʻo ai ua kaulana ke kūlanakauhale kahiko o Epeso no ka nani a hoʻohanohano i ke akua wahine o ka momona.
ʻO kahi mea e pili ana i nā kikoʻī e pili ana i ka Luakini o Artemis ma Epeso
Aia ka luakini o Artemis o Epeso ma ka ʻāina ʻo Turkey i kēia manawa. I ka wā kahiko, aia kahi polishing e ulu pono ana ma aneʻi, lawe ʻia ke kālepa, nā mea akeakamai kaulana, nā mea kālai kiʻi, nā mea pena kiʻi i noho. Ma Epeso, mahalo ʻia ʻo Artemis, ʻo ia ka mea nāna e mālama i nā makana a pau nā holoholona a me nā mea kanu i hōʻike ʻia, a he mea kōkua i ka hānau hānau. ʻO ia ke kumu i huki ʻia ai kahi hoʻolālā nui no ke kūkulu ʻana i luakini i mea e hoʻohanohano ai iā ia, ka mea maʻalahi ʻole i kēlā manawa e kūkulu.
A ʻo kahi hopena, ua nui aʻe ka laʻa, me ka laulā o 52 m a me ka lōʻihi o 105 m. ʻO ke kiʻekiʻe o nā pou he 18 m, aia he 127 o lākou. Manaʻo ʻia he makana kēlā me kēia kolamu mai kekahi o nā mōʻī. I kēia lā hiki iā ʻoe ke ʻike i ke kupaianaha o ka honua ʻaʻole wale ma ke kiʻi. Ma Tureke, ua hana hou ʻia ka luakini nui i kahi ʻano hoʻemi. No kēlā poʻe e haʻohaʻo nei i kahi o ke kope, hiki iā ʻoe ke kipa i ka Miniaturk Park ma Istanbul.
Ua kūkulu ʻia ka luakini i ke akua wahine o ka momona ʻaʻole wale ma ʻEpeso, no ka mea, ʻo ka hale me ka inoa like ma ka mokupuni ʻo Corfu ma Helene. ʻAʻole like ka nui o kēia mōʻaukala mōʻaukala e like me ko ʻEpeso, akā ua manaʻo ʻia nō ia he ʻāpana o ka hoʻolālā kūloko. ʻOiaʻiʻo, i kēia lā ua koe iki.
Mōʻaukala o ka hana a me ka leʻaleʻa
Ua kūkulu ʻia ka luakini o Artemis o ʻEpeso i ʻelua manawa, a i kēlā me kēia manawa e kali ana kahi hopena kaumaha. Ua hoʻomohala ʻia kahi papahana nui e Khersifron i ka hoʻomaka ʻana o ke kenekulia 6. BC e ʻO ia ka mea nāna i koho kahi ʻokoʻa no ke kūkulu ʻana i nā mea kupaianaha o ka honua e hiki mai ana. Nui nā ʻōlaʻi i kēia wahi, no laila ua koho ʻia kahi marshland no ke kahua o ka hale e hiki mai ana, kahi e hoʻēmi ai i ka haʻalulu a pale i ka luku ʻia mai nā pōʻino kūlohelohe.
Hāʻawi ʻia nā kālā e ke kūkulu e King Croesus, akā ʻaʻole ʻo ia i ʻike e ʻike i kēia mea keu i kāna palapala i hoʻopau ʻia. Ua hoʻomau ʻia ka hana a Khersifron e kāna keiki ʻo Metagenes, a ua hoʻopau ʻia e Demetrius lāua ʻo Paeonius i ka hoʻomaka o ke kenekulia 5. Ua kūkulu ʻia ka luakini o ke kinikini keʻokeʻo. ʻO ke kiʻi o Artemis i hana ʻia me ka niho ʻelepani, i kāhiko ʻia me nā pōhaku makamae a me ke gula. Kupaianaha loa nā mea hoʻonani o loko i noʻonoʻo pono ʻia ka hale kekahi o nā mea nani loa o ka honua. I ka makahiki 356 BC. ua uhi ʻia ka hana nui i nā alelo o ka lapalapa ahi, a lilo ia i mea hoʻonani mua iā ia. He lāʻau nā kikoʻī he nui o ke kūkulu ʻana, no laila ua puhi lākou i ka honua, a ua ʻeleʻele ke kinikini mai ka soot, no ka mea he mea hiki ʻole ke kinai i ke ahi i loko o kahi ʻano nui i kēlā mau lā.
Makemake nā kānaka āpau e ʻike i ka mea nāna i kuni i ka hale nui i ke kūlanakauhale, akā ʻaʻole i liʻuliʻu ka loaʻa ʻana o ka lawehala. Ua hāʻawi ka Greek i puhi i ka luakini o Artemis i kona inoa ponoʻī a haʻaheo i kāna hana. Ua makemake ʻo Herostratus e mālama mau ʻia kona inoa i ka mōʻaukala, no laila ua hoʻoholo ʻo ia e hana i kahi ʻanuʻu. No kēia ʻōlelo aʻoaʻo, ua hoʻopaʻi ʻia ka mea arsonist: e holoi i kona inoa mai nā kumuwaiwai āpau i loaʻa ʻole ka mea āna e makemake ai. Mai ia manawa mai, ua kapa ʻia kona inoa "hoʻokahi pupule", akā ua iho mai ia i ko mākou mau manawa nāna i puhi i ka hale maoli o ka luakini.
Na ke kenekulia III. ma ka lilo o Alexander ke Nui, ua hoʻāla hou ʻia ka luakini o Artemis. Ua wāwahi ʻia, ua hoʻoikaika ʻia ke kumu a hana hou i kāna ʻano kumu. I ka 263, ua hao ʻia ka wahi hoʻāno e nā Goth i ka wā o kahi hoʻouka kaua. Me ka lawe ʻia ʻana o ka hoʻomana Kalikiano, pāpā ʻia ka paganism, no laila ua wāwahi ʻia ka luakini i nā ʻāpana. Ma hope, ua kūkulu ʻia kahi hale pule ma aneʻi, akā ua wāwahi ʻia nō hoʻi.
Hoihoi e pili ana i ka mea poina loa
I nā makahiki i hala aku, ʻoiai ua haʻalele ʻia ʻo ʻEpeso, ua luku pinepine ʻia ke keʻena kapu, a ua pohō i loko o kahi poho wai nā mea i hōkai ʻia. No nā makahiki he nui ʻaʻole hiki i kekahi kanaka ke loaʻa kahi kahi i waiho ʻia ka laʻa. Ma 1869, ua ʻike ʻo John Wood i nā ʻāpana o ka waiwai nalowale, akā aia wale nō i ka 20 kenekulia hiki ke kiʻi i ke kahua.
Mai nā palaka i huki ʻia i waho o ka poho, e like me ka wehewehe, ua hoʻāʻo lākou e hoʻihoʻi i hoʻokahi kolamu, a ua liʻiliʻi iki ka liʻiliʻi ma mua o ka wā ma mua. I kēlā me kēia lā, lawe ʻia nā kiʻi he haneli e nā kipa mākaʻikaʻi e moemoe e pili iki paha i kekahi o nā mea kupaianaha o ka honua.
Paipai mākou e heluhelu e pili ana i ka Luakini ʻo Parthenon.
I loko o ka huakaʻi, ua haʻi ʻia nā mea hoihoi e pili ana i ka luakini o Artemis o Epeso, a ua ʻike ka honua holoʻokoʻa i ke kūlanakauhale hea ka luakini nani loa o ka wā kahiko.
